У СКЛАДЗЕ ВКЛ I РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

XIII ст. - трагічны і адказны пе рыяд ў лёсе ўсходніх славян, у тым лі-ку і беларусаў. Раз-пораз па іх землях каціліся мангола татарскія нашэсці з усходу, з захаду не міналі пажывіцца крыжакі. А ў дадатак - феадальныя міжусобіцы і войны. Знешняй агрэсіі і ўнутраным разладам паспяхова суп рацьстаяць магла толькі моцная цэнт ралізаваная дзяржава. Таму на абшарах Беларусі пачаўся працэс аб'яднання асобных княстваў. Цэнтрам кансаліда цыі стала летапісная Літва, якая раз мяшчалася паміж асноўнымі этнічна беларускімі землямі - Полацкай, Ту-рава-Пінскай і Наваградскай. Галоўнай дзеючай асобай на пачатку ІІрацэсу збі рання асобных княстваў у адну дзяржа ву стаў князь Міндоўг. Сталася так, што ў 1240-ых гадах ён змушаны быў, ратуючыся ад унутраных разладаў на радзіме, перабегчы ў Наваградак. Пры няў там хрысціянства. А неўзабаве феа далы Наваградка абралі яго сваім слу жылым князем. Міндоўг з дапамогай наваградцаў падпарадкаваў Літву. Яго ны сын Войшалк здолеў падначаліць суседнія балцкія землі - Дзяволтву і Нальшчаны. Пазней уладу Наваградка добраахвотна прынялі Полацк і Менск. Такім чынам, аб'яднанне Літвы, Наль Іпчанаў, Дзяволтвы, Полацкага і Пін скага княстваў вакол Наваградка стала першым этапам у збіранні Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ). Гэта была дзяржава з поліэтнічным насельніц твам, у якой дзевяць дзесятых насель ніцтва былі нелітоўцамі.

Утварэнне дзяржавы

У склад Вялікага княства Літоўскага Рэчыцкая зямля ўвайшла ў перыяд княжан ня Гедыміна (1316-1341 гг.). Яе насель-міцтва Іге бачыла крыжакоў, затое неадной чы сутыкалася з мангола-татарамі. У 1242 г. у нізоўях Волгі хан Батый заснаваў сваё царства, якое атрымала назву "Залатая Ар-да". Рабіў адтуль набегі на ўсходнесла-вянскія землі. Усе славянскія княствы, праз якія прайшлі воіны Батыя, апынулі ся ў васальнай залежнасці ад Арды. Мясцо выя князі ўлады найчасцей не пазбаўлялі ся, але абавязаны былі ва ўсім слухацца І хана і плаціць даніну. Вядома, даніна ў ! ханскую казну ііпла і з Рэчыцкай зямлі. Архімандрыт Кіева-Пячорскага мана-стыра Серапіён пра вынікі мангола татар скага нашэсця апавядаў так: "Кровь н отець н братня нашея, акн вода много, землю напон... Мьножайша же братня н чада наша в плен веденн быша; села лядыною поросша-Іпа... богатство наше онемь в корысть быть; труд наш поганнн последоваша; землю нашу нноплеменннкомь в достоянне бысть..." "Вялікае княства Літоўскае, маладая яшчэ дзяржава, шмат рабіла для таго, каб спыніць мангола-татарскую экснансію на беларускія землі. Так, у сярэдзіне XIII ст. войскі княства сустрэліся з ман-гола-татарамі ў нізоўі Прыпяці, нанеслі ім паражэнне. Наступная бітва адбылася ў 1259 г. у мясцінах, блізкіх ад Рэчыцы. Тады су праць ардынцаў выступілі таксама валын-скія, галіцкія ды чарнігаўскія князі. Пэўную данамогу аказалі князі смаленскія і нават наўгародскія. Цалкам верагодна, што ўдзел у бітве бралі і ваяры з Рэчыцкай зямлі. Аб'яднанае войска нанесла мангола-та-тарам цяжкае паражэнне. Вось як гаворыцца лра тое ў адным з летапісаў: "...княжата за всемн войскамн особамн свонмн прнбылн нлн на помочь уважаючн сполную от татар небязнечность, злучнвшнся весном тым охот-ней до обозу тягнулы, где сам царь (Кордан) лежал за Мозырем над рекою Окуневкою, там же бнтву сшедшнеся, окрутную оточнлн з обусторон, которая споранку ажсь до вече ра трывала, наостаток татары уцекаты поча лм, а Лнтва н Русь тыле смелей разогнаных м уцекаючнх татаров бнлм, громнлм, секлн, кололн, в реках топнлн, нн наголову оныне нелнкне войска ІІагайскне крымскне над ре кою Окуневкою Іюразмлн. Сам царь Кордан в малой дружнне ледве уцекал до своей землн, а Лнтва н Русь полоны забралн н з велнкнм н славным звнтязтвом до свонх сторон вернулнся..." Бараніць сваю зямлю ад татарскіх на шэсцяў войскам Вялікага княства Літоў-скага давялося таксама ў 1275, 1277, 1287, 1315, 1325, 1338 гг. Але найбольш славутая бітва адбылася ў 1362 г. на рацэ Сінія Во ды левым прытоку Паўднёвага Буга. Вой-ска княства на чале з вялікім князем Альгердам разбіла татарскіх князёў Кут-лубуга і Хачэбоя. Абшары княства Кіеўска-га і Падолле былі вызвалены ад татар і далучаны да Вялікага княства Літоўскага. ...Збіранне беларускіх земляў у адну дзяржаву мела прагрэсіўнае значэнне. Феа-далы былі зацікаўлены ў моцнай уладзе, здольнай бараніць іхнія інтарэсы. Насель- ніцтва, якое цярпела ад феадальнай анархіі і спусташальных набегаў знешніх ворагаў, таксама разлічвала на такую абарону. Да та го ж, найчасцей аб'яднанне насіла добра ахвотна-дагаворную аснову. Аўтаномнасць зямель, асабліва на періпым часе, ІІрадугле-джвала нават абмежаванне судовай улады намеснікаў вялікага князя літоўскага і ваявод. Але феадалы паўднёвай часткі Белару-сі, у тым ліку і тыя, што валадарылі на Рэчыцкай зямлі, ужо ў хуткім часе пачалі губляць ранейіпую незалежнасць і мана польнае становішча, адчулі - іхні ўдзел у агульнадзяржаўным кіраванні даволі абме жаваны. Гэта здарылася ўжо пры пераем ніку вялікага князя Альгерда кпязю Ягайле, які пачаў правіць у 1377 г. Вялікае княства Літоўскае сутыкнулася з сур'ёзнымі цяжкасцямі. Расла пагроза з боку тэўтонаў. Маскоўскі князь, набраў шыся моцы і ўпэўненасці пасля ІІсрамогі над мангола татарамі на Кулікоўскім тюлі ў верасні 1380 г., распачаў дзеянні, накі раваныя на тое, каб вярнуць пад сваю ўладу шэраг былых зямель Старажытнай Русі, якія на той час знаходзіліся ў межах Вя лікага княства Літоўскага. Гэта, а таксама палітыка Рыма, які ба чыў у стварэнні на ўсходзе Еўроны магут-най праваслаўнай дзяржавы наг]юзу сваім інтарэсам, прымушала Ягайлу Інукаць моц-нага саюзніка. Ім стала Полынча. Ягайла ажаніўся па Іюльскай каралеве Ядзвізе, ат рымаў каралеўскі трон. У 1387 г. Ягайла, ІІрыняўІІІы каталіцтва, стаў Уладзіславам. 3 гэтага часу пачало мяняцца ў Вялікім княстве Літоўскім сацыяльна прававое ста новіінча беларускіх зямель. Фсадалыіая знаць каталіцкага веравызнання (у большас ці літоўскага ІІаходжаІІня) атрымала ІІеаб межаванае права валодання і распараджэІІІІя сваімі вотчынамі. Япа вызвалялася таксама ад шэрага павінпасцей на карысць дзяржа вы. На феадалаў жа, якія былі праваслаў нымі і вялі радаслоўную з беларускіх, украінскіх і рускіх зямель, мрывілеі Уладзіслава-Ягайлы не раснаўсюджваліся. /"o"™™Крэўская унія, заключаная ў 1385 г. ІІа І між Вялікім княствам Літоўскім і Поль шчай, прывяла да пагаршэння становішча і простага насельніцтва праваслаўнага вера вызнання. Стварыліся ўмовы для каталіц-кай экспансіі ў беларускія землі. Уладзі слаў-Ягайла, стаўшы католікам, жадаў ака талічвання і праваслаўнага населыііцтва Вялікага княства. Пашыралася таксама ка-таліцкае землеўладанне. Што яўляла сабой Рэчыца пад той час? Гэта быў умацаваны пункт на ўсходняй мяжы Вялікага княства Літоўскага. Пагра-нічнае становішча, безумоўна, вызначала тое стратэгічнае значэнне, якое горад меў. Менавіта таму на высокім беразе Дняпра спехам узводзіцца замак-крэпасць. Ён уяў-ляў першапачатковае ядро горада. Ад астат-няй тэрыторыі пасялення замак аддзяляўся глыбокім ровам. Крэпасць мела пяць вежаў і злучалася з горадам пад'ёмным мостам. Па ўсёй верагоднасці, крэпасць займала тэрыторыю каля аднаго гектара. Абарончыя збудаванні акружалі і цэнтральную частку Рэчыцы. Тут была гандлёвая плошча, куды людзі збіраліся на кірмашы. Меліся куль-тавыя збудаванні, знаходзіліся жылыя да-мы найболып багатых жыхароў. Асноўная ж частка жылых кварталаў была паміж дру-гім і трэцім паясамі абарончых гарадскіх умацаванняў. Па ўсёй верагоднасці, Рэчыца займала плошчу памерам каля 700X400 м, як бы капіруючы тып тагачасных беларускіх га-радоў-крэпасцей. Была драўлянай. Не мела ніякіх мураваных збудаванняў: ні ў "жы лой" зоне, ні ў замку. Тым не менш Рэчыца ўяўляла сабой даволі магутную крэпасць, уваходзіла ў сістэму пагранічнай аховы Вялікага княства Літоўскага на Дняпры. Не раней 1387 г.- не пазней 1406 г. Выпіска са "Спіса рускіх гарадоў дальніх і бліжніх", якая ўтрымлівае звесткі аб гарадах на тэрыторыі Беларусі А се нмена всем градом рускым далннм н блнжннм... ...А се Кневьскын гродн: Дверень, на Ршн Корсунь. Треполь на Днепре. Канев. Глннеск. Переяславль Руськын. Юрьев. Пересечен. Васнлев на Стугне. Бельгород. На Рпене, Черньгород. Кнев деревян на Днепре, а церкы святаа богороднця Десятннаа камена была о полутретьятцатн версех, а святая Софна о 12 версех. Выше-город. Ммрославндн. Тмуторокань. Остречьскын, на Десне Черннгов. Омелннкн. Сновеск. Брянеск. Ростовець. Унеятнн. Новгород Северьскын. Трубческ. Путнвль на Семн. Рылеск. Куреск на Тускоре. Коршов на Сосне. А на Суле Снепород. Ськнятнн. Грошнн. Чемесов. УтеІІІков. Сннеч. Кляпечь. Ромен. Ковыла. Ворона. Сал. Песьн костн. Хотень. А на Пьсле Ннчян. Городнаде. Лошнцм. Бнрнн. Жолважь. На Ворьскле Хотмышль. Чечерск. Тетернн. Попова гора. Пропошеск. Дроков. Гомнн. Речнця. Могнлёв. Быхов. Лучнн. Рогачев. Стрешнн. Любечь. Навоз. На Прнпете Чернобыль. Копыль. Мозырь. Пернров. Смедмн. Туров. На Метлнцн. Нванов. Вручнн. Жнтомель. Коречь. "Нсторнческые запыскы" № 40. 1952. С. 223-224.

Напады крымчакоў ...

У другой палове XV ст. на паўднёвых межах Вялікага княства Літоўскага з'явіў-ся моцны і небяспечны вораг. Гэта было Крымскае ханства. Як дзяржава яно ўтвары-лася ў выніку распаду некалі магутнай Залатой Арды, войскі якой неаднойчы пры-носілі гора і на Рэчыцкую зямлю. Крым-скія ханы ды татарская вярхушка асноўную крыніцу для свайго існавання бачылі ў нападах на землі суседзяў, рабаўніцтве іх. Багатыя і ўрадлівыя землі паўночнага су-седа - Вялікага княства Літоўскага - над-та вабілі крымчакоў. На агрэсію іх пад-штурхоўвала і палітычная змова, якая па-між крымскім ханам Менглі-Гірэем і ма-скоўскім уладаром Іванам III мела месца ў 1480 г. Менглі-Гірэй і Іван III заклю-чылі пагадненне, накіраванае на сумесную барацьбу супраць Вялікага княства Літоў-скага. Першымі ўдары крымчакоў адчулі паў-днёвыя землі Вялікага княства - Падолле, Валынь, Кіеўшчына і Ноўгарад-Север шчына. Наезды на абшары Вялікага княства Літоўскага былі штогод, а нярэдка і па некалькі разоў на год. У 1482 г. крымчакі захапілі Кіеў, спа-лілі Пячорскі манастыр, абрабавалі Са-фійскі сабор, які з'яўляўся святыняй усіх праваслаўных жыхароў Вялікага княства Літоўскага. 3 канца XV ст. крымскія татары пачалі рабіць набегі і на тэрыторыю сучаснай Бе-ларусі. У 1500 г. распачалася вайна паміж Вя- лікім княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай. Галоўныя сілы Вялікага княст-ва знаходзіліся на ўсходзе дзяржавы, дзе вяліся баявыя дзеянні з Масквой. Гэта скарыстоўвалі крымскія ханы. Тры гады доўжылася вайна паміж Вялі-кім княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай, і ўвесь гэты час Рэчыцкая зямля не ведала спакою ад крымчакоў. Самы снусташальны набег на Беларусь быў здзейснены ў 1505 г. Тры сыны Менг лі Гірэя Махмет Тірэй, Біці Тірэй і Бурнас пераправіліся са сваім войскам праз "татарскія броды" каля Лоева і пачалі ні шчыць землі Вялікага княства. Паліліся і руйнаваліся вёскі, мястэчкі, гарады. Ні-шчылася ды забіралася ў палон насель-ніцтва. Толькі пасля 1530 г., калі крымскія та тары зведалі чарговае паражэнне ад вой скаў Вялікага княства, на чале якіх на гэты раз быў князь Іван Дубровіцкі, набе гі крымчакоў на Беларусь сталі радзей шымі і менш адчувальнымі.

 Фрагмент Рэчыцкай зямлі з карты Т. Маера. Нюрнберг. 1750 г.