Умацаванне феадальнай дзяржавы ...

Кансалідацыя зямель у складзе Вялі-кага княства Літоўскага спрыяла расшырэн ню і ўмацаванню ўнутраных эканамічных сувязей. Садзейнічала таму і наяўнасць ад-носна трывалай цэнтральнай улады і агуль-надзяржаўнага заканадаўства (Судзебнік 1468 г., Статуты Вялікага княства Літоў-скага 1529, 1566 і 1588 гг.). Улады Вялікага княства ажыццявілі адміністрацыйна-тэрытарыяльную рэформу (1564 1566 гг.). Згодна з гэтай рэформай быў утвораны Рэчыцкі павет, які ўваходзіў у Менскае ваяводства. Кансалідацыя зямель спрыяла не толькі значным гарадам, але і мястэчкам. 3 XIV ст. набывае вядомасць Горваль. Гэ-таму спрыяла месцазнаходжанне - бераг Дняпра і Бярэзіны. У XIV - XVI стст. на тэрыторыі су-часнага Рэчыцкага раёна пераважным ты-ІІам паселішчаў былі невялікія вёскі і хутары. Сяляне з'яўляліся асабіста залеж-нымі, зваліся "людзьмі", "мужыкамі", "падданымі". Асноўнай вытворчай ячэйкай сельскай гаспадаркі была гаспадарка селя-ніна, якая ў пісьмовых крыніцах гэтага перыяду насіла назву "дым". Гаспадаркі адной вёскі складалі суседскую сельскую абшчыну. Некалькі блізкіх адна да аднае вёсак, якія належалі аднаму феадалу (па-ну), утваралі валасную абшчыну. Кожная сельская гаспадарка мела зямельны надзел, які даваў феадал - уласнік зямлі. Надзе лы звычайна перадаваліся ў спадчыннасць. Сялянскія дзеці, якія карысталіся зямлёй бацькоў (отчынай), называліся "отчычамі". Сяляне не мелі права перадаваць зямлю ў часовае і пастаяннае ўладанне шляхам за-кладу (заставы), продажу ці іншых здзе-лак. Для гэтага патрэбна было мець дазвол свайго пана. Як не да каііца XVII ст. сяляне абавязаны былі плаціць сваім феадалам сельскагаспа дарчай прадукцыяй - збожжам, мёдам, ку-рамі, футрам і інш. Яны зваліся людзьмі даннымі. Адзінкай абкладання быў "дым". Разам з тым члены сельскіх і валасных аб шчын (валашчане) неслі перад феадаламі і калектыўную адказнасць. Пэўная частка даннікаў звалася "дольнікамі", 6о ў якасці даніны феадалу павінны былі аддаваць чацвёртую частку (долю) ад атрыманага ўраджаю. 1500 г., чэрвень. Устаўная грамата караля намеснікам і іншым улравіцелям каралеўскіх вало-данняў аб відах і памерах пабораў, якія належала браць у падняпроўскіх паветах Намесннком нашнм н старцом н вснм мужом Поднепрскнм м волостем нашнм Свнслоцкнм, Любо шанскмм, Бобруйскнм обема половнцам Вмленское ІІоловнцы н Троцкое, Крнчевскнм, Пропойскнм, Чечерскнм, Горвольскнм, Речнцкнм, Брагннскнм, Мозырскнм, Ьчнцкнм. Што есте данн нашое грошовое, бобров н куннц не отнеслн до скарбу нашого н меду пресного не отвезлн до ключов нашнх до Внлнн, до Троков, а которые з вас хотя будуть н дань нашу до скарбу нашого грошовую н бобры, н куннцы отнеслн, н мед нресный до ключов нашнх прнвезлн не сполна, где ся што будеть у волостех нашнх остало н мы для вснх тых дел послалн там до вас, на волостн ІІаІІІп, пн сара нашого, намесннка Перелайского, Богуша Боговнтнновмча, н казалм есмо ему тую дань нашу на вас сполна справнтн грошовую н бобры, н куннцы, н мед пресный, подлуг давного обычая: за рубль гр. по 2 копе гр., а за бобра чорного по копе гр., а за карого бобра по 40 гр., а за куннцу Іго 6 гр., где не будеть ніерстью: а за встав меду прссного по 4 руб. гр., а за колоду по 2 гр. М вы бы все сполна н з его доходом выдалн конечно, по тому как перед тым бывало. А которые з вас будуть землн пустовскне або людн голтяйпые, або по себі: роскннулм, на болыіюго большей, а на меньшей, как здавна бывало, абы нм однн гроіп данн напюе у вас не остал. Такеж, которые промеж вас дела обндные будут кому о чем мы казалн сму ж о том промежы вас досмотретм н справедлнвость тому вчнннтм. ІІмсан ІІ Мснску нюнь ... дснь, ннднкт3 [1500]. М. К. Любавскый "Областное деленне н местное самоуправлепне Лытовско-Русского государства". М.: 1892. Прыл. XII XIII. Асноўныя сельскагаспадарчыя культу-ры - збожжавыя, бабовыя, лён, каноплі, агародніна. Прымяняўся трохпольны сева зварот: панар, азімае жыта, яравыя. Пры такім архаічным трохполлі ворыва дзялі лася на тры ўчасткі. Неіпта засявалася, а болыпасць трохполля заставалася аблогай. Сяляне стараліся ІІаІІІырыць свае сель скагаенадарчыя ўгоддзі. Рабілася гэта за коіпт раскарчоўвання плоіпчаў, занятых ле-сам і хмызнякамі. Феадалы, зацікаўленыя ў павслічэнні ўгоддзяў сваіх маёнткаў, спрыялі таму, нават вызвалялі сялян на ІІэўны час ад павіннасцей. Аснова ж эканамічнага жыцця тагачас ных беларускіх гарадоў, у тым ліку і Рэчыцы, рамяство і гандаль. Далейшае развіццс атрымалі промыслы. Пераважная колькасць гараджан рамеснікі, земляро бы, дробныя і сярэднія купцы. Існавала і тіраслойка гараджам, якія не мелі маё-масці. Іх называлі "волыіымі". Вядучая роля ў яканамічным і грамад ока палітычпым жьтцці належала ў гарадах феадалыіа-кунецкім вярхам, а таксама вы-ІпэйІІІаму духавенству. У 1561 г. Рэчыца атрымала ІІрава на самакіраванне (няпоўнае магдэбургскае пра ва). Гараджане вызваляліся ад Інэрагу феа далыіых павіннасцей, маглі займацца ра мястном, гандлем ці земляробствам, выбі-раць гарадскі орган улады -- магістрат, суд, ствараць рамесныя аб'яднанні - цэхі. У XV XVI стст. феадалыіая ўлас-масць на зямлю ўзрасла. Адбылося гэта за коінт захопу феадаламі абІІІчыІІІІых зямель. Дарэчы, нрацэс юрыдычнага запрыгоньван-пя сялям у Вялікім княстве Літоўскім быў пакладзены яіпчэ ІІрывілеем 1447 г. Мена віта гэты дакумент забараніў пераход пры ватнаўладальніцкіх сялян ад аднаго феада ла да другога. Юрыдычна замацавалі пры гоннае права Статуты Вялікага княства Лі тоўскага, якія згадваліся вышэй, і асабліва -Статут 1588 г. *-^ У 1557 г. былі выдадзены "Уставы на валокі". Меркавалася, што яны прывядуць да павелічэння фальварковых панскіх гас падарак. Але гэтага не адбылося, 6о ажыц цяўленню рэформы перашкодзіў Іпырокі сялянскі рух, які ў першай палове XVI ст. ахапіў і тэрыторыю сучаснага Рэчыцкага раёна. Сяляне выступілі супраць дадатко вых павіннасцей, разлічаных на напаўнен-не велікакняжацкага скарбу. Пачаліся ма-савыя ўцёкі насельніцтва з парубежных валасцей на тэрыторыю Расіі. Гэта быў не пажаданы нрацэс, які вёў да аслаблення Вялікага княства Літоўскага. Таму ўлады прыйіплі да высновы: на ўсходзе Беларусі ўвядзенне новых павіннасцей патрэбна абме жаваць. Гэта было зроблена і на тэрыторыі Рэчыцкага павета. На дзяржаўпых землях была праведзена палавінчатая рэформа: зя-мелыіыя ўчасткі ўраўноўваліся, устанаўлі валася плата за іх і павіннасці. Плата бралася з сялянскага двара ("дыма"). Разам з тым узраслі памеры натуральнай і граню вай рэнты. Гзта вяло да далейшага збяднен Іія сялянства. СІтадарожнікамі жыхароў Рэ чыцкага Ііавета былі частыя голады. Най больш вядомы з іх напаткаў нашых прашчу-раў на начатку XVII ст. Бедству спрыяла і надвор'е. Сабраць ураджай не далі даж джы. А потым, калі нрыйшоў час малаціць, усё засыпаў снег. Дарэчы, аб тым анавядае Ьаркулабаўскі летапіс ІІомІтік беларус кай ІІісьменнасці XVI - XVII стст. 3 ле тапісу бачна, што той страшэнны голад ІІрывёў да чарговага бегства насслыііцтва з родных мясцін. Канец XVI - пачатак XVII ст. 3 Варкулабаўскага летапісу - помніка беларускай пісьменнасці ХУІ-ХУІІ стст. ...Того ж року 1601 мссеца октобра 10 дня целую недслю снег снлный м кгвалтовный мшол, выпал до тіолголс'нм; такжо н буря снлная была. 'Гогды ппіеннцы, ярнцы, овес, гречнху, горохн н всм овоіцы, велн кое множество ярнцы на полях непожатые, также н копы жатые снегом позаметала метелмца, мж было жалостно н страшно гледетн н выповеднтн уздыханя н плачу людей убогнх, пашннков немаетных. А так лежал тот снег 2 неделн аж до Дмнтровы суботы; якож з велнкнх морозов р. Днепр был замерз, н езднлн по нем, яко серед знмы. А потом за ласкою всемшюстнвого господа бога для плачу н велнкого уздыханя снег ростал н р. Днепр расплынулся. А потом почалн жатн-гороватн по снегу у стужу. Былн теж морозы велнкне, огне клалн, самн грелнся, нж страшно н жалосно было гледетн: 3 - 2 чел. на ден ледво снопов 40 нажнут овса албо арнцы, бо велмн к землн прнлегло. Людн убогне яр на весне жалн-горевалн, але вже токо для статку, а того много статкамн на весне самн господарн свое збоже травнлн; макн, горохн, бобы, проса, репа - то все згола погннуло... ...А тот гнев божнй был н непогода, почавшн от Менска до Полоцка к Внтебску, до Оршн, до Мстнс-лавля, до Пропойска, до Рогачева, Могнлева, Любошаны. Потом у Речнцы, в Лоеве, в Кневе аж на Волын добрый врожай был. А так потом много множества людей убогнх з голоду на ннз з жонамн н деткамн н з семею, што нж страшно было не только вндетн, але трудно было н выпнсатн... Могылевская старына. Вып. 1. Могнлев. 1901. С. 5, 12-13. У 1569 г. Вялікае княства Літоўскае і Полыпча заключылі Люблінскую унію. Згодна з ёю аб'ядналіся ў федэратыўную дзяржаву - Рэч Паспалітую. Праз заклю-чэнне уніі магнаты Вялікага княства мер-кавалі атрымаць з боку Польшчы саюзніка ў барацьбе супраць тэрытарыяльных дама-ганняў Маскоўскай дзяржавы. Уласныя мэ-ты ставіла і вярхушка каталіцкай Поль-шчы. Галоўная з іх - далейшае распаў-сюджанне каталіцызму на ўсходнеславян-скія землі. Фармальна Вялікае княства Літоўскае захавала свае органы ўлады, войска і зака-надаўства. Фактычна ж трапіла ў залежнае становішча, бо ўнутранай палітыкай урада Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Беларусі стала насаджэнне каталіцызму і "паль-шчызны". Магнаты і шляхта Вялікага княства згубілі былое палітычнае вяршэнства. Пе растаў існаваць сейм, у якім яны право-дзілі дагэтуль свае рашэнні. Болыпасць жа членскіх месцаў у агульным сенаце Рэчы Паспалітай аказалася за палякамі. Шлях-та Вялікага княства не мела правоў на атры-манне зямлі ў раёнах, якія былі гвалтоўна адарваны Полыпчай у 1569 г. А вось поль ская шляхта займела магчымасць на атры-манне зямлі ў межах княства. Значна па-горшылася сацыяльнае становішча сялян-ства, бо ўзмацніліся ўсе формы феадальна-га прыгнёту. Насельніцтва Вялікага княст- ва, у тым ліку і Рэчыцкага павета, адчула востра і ўціск нацыянальна-рэлігійны. Гэ-та прывяло да далейшага абвастрэння класа-вых супярэчнасцей феадальнага грамадства Беларусі.

Антыфеадальныя паўстанні

У 1595 г. на Украіне ўспыхнула анты-I феадальнае паўстанне пад кіраўніцтвам Се-1 вярына Налівайкі, якое неўзабаве перакі-I нулася на Беларускае Палессе. - Гісторык В. I. Пічэта выказваў думку, што менавіта беларускія сяляне паклалі пачатак Запарожскай Сечы "как убежшцу для протнвофеодальных элементов Речн По-сполнтой" (Белоруссня н Лнтва XV - XVI вв. М.: 1961. С. 574). Па ўсёй верагод-насці, В. I. Пічэта, схіляючыся да такой думкі, некалькі перабольшвае ролю белару- скага сялянства ў стварэнні Запарожскай Сечы, але галоўнае ў іншым - шырокі ўдзел беларусаў у фарміраванні гэтай арга-нізацыі казацтва не выклікае сумнення. 30 лістапада 1595 г. атрад Налівайкі авалодаў Магілёвам. Пасля штурму разра-бавалі яго. Праз два тыдні казацкія атрады Магілёў пакінулі, збаяўшыся 18-тысячнага войска Рэчы Паспалітай, якое падышло да горада. Севярын Налівайка са сваімі паплечні-камі адступаў праз Быхаў і Рэчыцу. Па да-розе нішчыў маёнткі свецкіх і царкоўных феадалаў. У 1602 - 1603 гг. на тэрыторыі Рэчыц-кага павета дзейнічалі сумесныя атрады ка-закаў і паўстаўшых сялян. У 1596 г. была падпісана Брэсцкая цар-коўная унія. У выніку такога пагаднення праваслаўная царква аб'ядноўвалася з ката-ліцкай. На аснове аб'яднання стваралася царква уніяцкая. Гэта таксама выклікала ў нашых мясцінах рост рэлігійна-палітычнай барацьбы. Час з 1633 па 1647 год адметны адсутнас-цю буйных выступденняў сялянства і нізоў гарадскога насельніцтва. Шляхта не дарэм-на назвала гзты перыяд "золотым спокой-ствнем". Але неўзабаве ўсё перайначылася. Штуршком для пад'ёму антыфеадальна-га руху ў сярэдзіне XVII ст. і пераўтва-рэнні яго ў антыфеадальную вайну 1648 - 1651 гг. адыграла народнае паўстанне на Украіне пад кіраўніцтвам Багдана Хмяль-ніцкага. Пры Жоўтых Водах (6 мая) і пад Корсунем (16 мая 1648 г.) казакі атрымалі перамогі. Гэта выклікала значныя ўзброе-ныя антыфеадалышя выступленні беларус-кіх сялян і гараджан, і асабліва ў тых мясцовасцях, якія прымыкалі да УКраіны. Адразу ж пасля бітвы пад Корсунем Багдан Хмяльніцкі накіраваў у беларускія гарады сваіх надзейных людзей, якія добра ведалі гэтыя мясціны. Накіраванцы Хмяль-ніцкага прыбылі цішком і ў Рэчыцу, пача-лі распаўсюджваць універсалы, у якіх Хмяльніцкі заклікаў да барацьбы з Рэччу Паспалітай. У тым жа 1648 г. у раён Брагіна, Го-меля і Рэчыцы прыбыў казацкі атрад Га-лавацкага. Затым сваіх людзей на тэрыто-рыю Беларусі прывялі Нябаба, Гаркуша, Крывашапка і інш. З'яўленне ў Беларусі новых казацкіх атрадаў і стала Іптуршком да антыфеадальнага паўетавдж, Л Іезуіт-ша-вініст Каяловіч, напрыклад, адзначаў: ся-ляне паўсюдна браліся за зброю і далуча-ліся да казацкіх атрадаў. 1648 г. ліпеня 10. 3 пісем, атрыманых каралём Янам Казімірам з лагера польскіх войскаў В Загале стоял на квартнрах полк пана Воловнча, пнсаря Вел. кн. Лнт. Несколько тысяч казаков пробралнсь к городу, соеднненным строем напалн на отряд пана Фаленцкого, стоявшнй под городом, н уннчтожнлн его. Наконец стража вступнла в бой, н нашн оправнлнсь. Пан Доновой старый стоял храбро с своей пехотою. Когда казакн былн вытеснены в поле, то нашн броснлнсь на ннх с саблямн. Нх было до 2000. Обравденные в бегство, онн добралнсь до болот н сталн тут окапываться: нашн добывалн штурмом, пока казакн не побежалн к болотам, где едва 1000 спаслась бегством. Однн нз двух старшнн этой вольннцы - Голота - убнт, а другой - Кнсель - ушел. Другой полк казацкнй, под командою Гловацкого, пошел на Речнцу. Пан стражннк Мнрскнй, узнав об этом, прн-бегнул к хнтростн: подкупнл мужнка н выслал его навстречу казакам, чтобы нх навел на войско, скрытое в разных местах, н увернл, что в той деревне находнтся только несколько сот молодых солдат для получе-ння хлеба. Казакн повернлн н сделалн быстрое нападенне. Нашн, готовые к бою, велелн молодым солдатам в чнсле несколькнх десятков делать вылазкн; наконец навелн казаков на наше войско. Бог послал такое счастне, что нн одна душа не ушла, а Гловацкого взялн жнвьем н посадшш на кол... Переклад с польской мовы Памятннкы, ызданные Кыевской временной комыссней для разбора древных актов. Т. 1. Нзд. 2. Отделеные III. Матерналы для ысторын Малороссгш. Кыев. 1848. С. 446 - 448. 1654 г. ліпеня 15. 3 пісьма наказнога гетмана Івана Залатарэнкі цару Аляксею Міхайлавічу аб баявых дзеяннях ягоных войскаў і разарэнні палякамі беларускіх гарадоў, у тым ліку і Рэчыцы СІгасок с лнста, что пнсал ко государю царю н вел. Кн. Алексею Мнхайловнчю ... [Т|, нежнн-ской наказной гетман Нван Золоторенко с подьячнм с Яковом Портомонным в нынешнем во (7] 162 [1654] г. нюля в 22 день. Божнею мнлостню, велнкому государю царю н вел. кн. Алексею Мнхайловнчю ... [Т], Нван Мнкн-форовнч, гетман наказной от его мнлостн пана Богдана Хмелннцкого, гетмана Войска Запорожского, н слуга вашего царского велнчества со уннженнем челобнтный мой поклон под ногн в. ц. вел. со всем Войском Запорожскнм, яко верный н желателный, смнренно отдаюсь. .. .Того ж бога всемогувдего, в тронце святой еднного, усердно молнм, чтобы королн, княжата, места снльные н недобытые в. ц. вел, помазанннку божню, вскоре прнлучнть, чтобы счастьем в. ц. вел всякнй народ ннгде отстоятнся не мог, прнятно от сердца желаем н верне хотнм. По росказанню в. ц. вел. шлн есмя с Войском Запорожскнм, прн мне будучем на Гомель, в котором на заставе от ляхов стонт ратных людей не мало, как я чрез Петра Забелу до в. ц. вел. пнсал, в замку, велмн оборонном, стрелбы н порохов н запасов немало нмеючнх; до которых пнсалн есмя нмянем в. ц. вел. н Богдана Хмелннцкого, гетмана Войск Запорожскнх в. ц. вел. На что онн гордо н сурово до нас отпнсалн, которых лнсты в. ц. вел. отсы-лаем. А мы, выразумевнш нз тех лнстов, что, когда нх тут рставнм не добывшн, всей Лнтве н войскам нх сердца н смелостн додадут. Те же непрнятелн, по отступленню нашему, выпадшн нз тое ямы разбойннческня, с того голоду, как есмя нх прннуднлн н нз пушек надбнлн, в нашн кран впадшн, жон н детей нашнх жнвых пускатн не будут н места в. ц. вел. украннные нспустошат. Стоячн под тем Гомлем, посылалн есмя в загоны, которые по той там стороне Днепра замкн н места понмалн, н под мечь непослушные; а городы, которые нам шкоды прежде чнннлн, попалнтн велелн есмя, особный замок Речнцкнй, замок Злобнн, замок Стрешнн, замок Рогачев, замок Горволь позжено. Воловданя, как речнцкне, гомельскне, такожде н селяне тех мест, которые по лесам крылнся, счасть-ем в. ц. вел. поклоншшся н от нас лнсты взялн, нмеют в нашн городы нттн на жнтье. В том же лнсту в. ц. вел. указ нам нттн с Тнмофеем Нвановнчем Спаснтелевым под Смоленеск, чего мы, яко желаем елень на нсточннкн водные, так мы желаем в. ц. вел. служнтн; однако ж тех врагов нашнх, позадь нас будучнх, есть дело велмн не безстрашное оставнть. ...Прн том дай, Хрнсте, царю, чтоб есмя в. ц. вел. в добром здоровье во всякнх радостных потехах победнтелем над непрнятелмн счастлнве государствуючего, долголетне зретн моглн. Дан нз табору под Гомлем нюля 15 дня от рождества хрнстова 1654. В. ц. вел. нанннжайшнй слуга н верный подданный Нван Мнкнфоровнч, гетман наказный от Богда-на Хмелннцкого, гетмана Войск Запорожскнх в. ц. вел. Акты, относяцыеся к нсторгш Южной п Западной Росснн, собранные ы тданные Археографпческой комнссней. Т. XIV. СПб. 1889. С. 135-138. Супраць казацка-сялянскіх атрадаў бы-лі кінуты вайсковыя сілы пад кіраўніц-твам магната Вялікага княства Літоўскага Януша Радзівіла. Але летам 1648 г. казац-ка-сялянскія атрады атрымалі шэраг пера-мог над шляхецкім апалчэннем і войскам Вялікага княства, якое складалі наёмнікі. 1*-- У раёне Рэчыцы паўстанцы разграмілі іхаругвы пад камандаваннем пісара Вялікага княства Літоўскага Валовіча. Не пашанца-вала і пану Мірскаму. Ягоны атрад каля Горваля пераправіўся праз Бярэзіну, але быў сустрэты атрадам Гаркушы. Давялося гспехам адступаць. oI Януш Радзівіл быў незадаволены такім ходам падзей. Прычакаў падмацавання і ў наступным 1649 г. падышоў да Рэчыцы. Пачаўся штурм горада. Ягоныя абаронцы паказалі мужнасць, але вымушаны былі адетупіць. Г Пасля заняцця Рэчыцы распачаўся по-шук паўстанцаў, якіх чакала жудасная рас-ррава. " Багдан Хмяльніцкі накіраваў да граніц Вялікага княства Літоўскага новы атрад казакаў у тры тысячы чалавек. Іх павёў Ілля Галота. Ранняй вясной 1649 г. атрад пераправіўся праз Прыпяць, разграміў не-калькі гарнізонаў Вялікага княства. Януш Радзівіл пісаў 13 красавіка 1649 г. гетману Вялікага княства Янушу Кішку: "Даже в тех самых местах, где стонт войско, крестьяне, возбуждаемые казакамн на дерзкне поступкн, начннают восставать н скопляться по лесам..." Рэшткі абаронцаў разгромленых гарні-зонаў беглі да Рэчыцы. 1649 г. красавіка 28. 3 пісьма невядомага, які знаходзіўся ў польскіх войсках По краткостн временн ннчего не пншу вам о нашнх нуждах н голоде; расскажу только, что случн- лось. Полк е. м. пана гетмана стонт в Речнце Скуда я ошравлен был от своего товаршцестаа посоветоваться о нашем горе, о том, что мы служнм, а платы не получаем). В Речнцу прнведен Фесько, сотннк браснн- скнй, который на допросе показал, что в велнкую субботу полковннк Небаба встуішл в Гомель с 2500 каза- ков, что у него нанболее опытной пехоты; у полковннка Макеры до 6000 чел., в Лазове н Брагнне. В Гов- ннце Напалыцнц нмеет до 6000 чел. н с ннм шляхтнч Горностай сотннк. Вышеупомянутый сотннк с 80 чел. прншел было к Гельману, где был поставлен для завднты ловчнй стародубскнй Соколовскнй с отрядом нз 150 чел. Непрнятель хотел напасть ночью, но прежде сам сотннк пошел протнв отряда, отправленного нз Речнцы для разьездов. Сотннка взялн, однако ж с трудом, а другне не далн взять себя н сгорелн вместе с нзбою. Вышеупомянутый сотннк оставнл было свонх людей на острове, но прннужден был обьявнть о ннх, н туда послано 200 чел. немецкой пехоты, которая перестреляла казаков. Тот же сотннк говорнл, что хотя Хмельннцкнй н хотел бы помнрнться, но не может, нбо чернь так разт>ярена, что решнлась нлн уннчтожнть шляхту, нлн погнбнуть; тем временем нз полка Речнцкого погнбло до 100 чел. Мы уже удостовершшсь, что мужнкн, уходя, разнымн способамн ловят нашнх, от чего множество посе- лян гнбнет в лесах н пр. ^ Пераклад з польскай мовы. Памятннкы, ызданные Кпевской временной комыссыеы для разбора древных актов. Т. 1. Йзд. 2. Отпдел III. Матерналы для ысторыы Малороссгш. 1848. С. 390 - 392. 1649 г. не раней ліпеня - не пазней снежня... 3 запіскі царскага ганца дзяка Кунакова аб бітве пад Рэчыцай войскаў Міхаіла Крычэўскага з войскамі Януша Радзівіла і адпраўцы Багданам Хмяльніцкім войска пад камандаваннем Івана Нячая на тэрыторыю Беларусі ...Богдан же Хмельннцкой до пакт, будучн под Збаражем, послал на лнтовского гетмана на Януша Раднвнла полковннка кума своего Крнчевского, а с ннм козаков н гультяйства 40 000 чел. Н Крнчевской сшол Януша Раднвнла у Речнцы, а с Янушом Раднвнлом было войска 8000 чел.; н гетман стал обозом у р. Днепра на городцкой стороне. Н полковннк Крнчевской розделнл войско свое на двое, н с половнною полку своего пошол к гетман-скому обозу полем, а другую половнну полку своего послал р. Днепром в байдаках, а ударнть было нм на гетманской обоз вместе. Й пошлн Крнчевского полку хлопн к гетманскому обозу на похвале: всякого было по два аркана, гетманского войска людей нмая, взять. Ы ударнлн, не дождався плавные. Н того Крнчевского на поле гетман Януш Раднвнл побнл на голову, н самого Крнчевского взялн в гетманской обоз ранена, н в гетманском обозе ранен умер. А плавное Крнчевского войско прншлн на гетманской обоз р. Днепром, опознясь н не ведая того, что Крнчевской побнт; н нз гетманского обозу ударнлн по тем байдакам нз наряду н потопнлн 7 байдаков, а достальные розбежалнсь... Н Богдан де Хмельннцкой стал в недоуменье н учал сбнрать войско, а готового де прн нем войска: польскнх н лнтовскнх шляхты, которые учннены былн баннтамн, 6000 чел. да татар крымскнх 20000 чел., да Запорожского Войска с 40000 [чел]. А шляхта де баннты паче всех Богдана Хмель-ннцкого к войне на Полыпу наговарнвают: "Такне де нам поры ннколн не будет; теперь-то де н смнрнть, покаместа не справнлнсь". Да Богдан же де Хмельннцкой послал полковннка своего Нечая, а с ннм войска козаков н гуль-тяйства 50 000 чел., а велел нм стоять на Горынн, от Внльны в 50 мнлях, а от Копыля в 20 мнлях. Н ныне де тот полковннк Нечай с войском на реке на Горынн стонт, а для де чего Богдан Хмельннцкой того своего полковннка Нечая на Горынь послал н что ево, Богданова, мысль, того ныне подлннно неведомо... Да н то де паны рада мыслят: как у короля будут государевы велнкне послы, н нм бы паном раде всякнмн мерамн на омылкн ответы учнннть; н в прежннх царского велнчества грамотах н е. ц. вел. велн-кнх послов н посланннков в ответных н во всякнх пнсмах досматрнваются безпрестанн, чтоб какая хотн малая омылка сыскать, а преж бы всех дел вечное докончанье подкрепнть, а польскне де н лнтовскне бнскупы н козноден по волшебным свонм кннгам дочнтаются: сего де прншлого 1650 року будет зна-менье - два затменья в солнце да два затменья в месеце; н то де досвечоная речь, что то все на погнбель Речн Посполнтой, н одолеет де в Польше н в Лнтве рнмскую веру грецкая вера вскоре. Н та у ннх речь обноснтся во всех людех, н от того де нанпаче в польскнх н в лнтовскнх людех ужасть велнкая. Да у ннх же де обноснтся речь, что Богдан Хмельннцкой пнсал ныне к царскому велнчеству, чтоб Кнев н всее Белую Русь н его, Богдана, со всем войском нзволнл велнкнй государь, его царское велн-чество, прннятн под свою государьс^ую высокую руку... АЮЗР, Т. III. СПб.: 1862. С. 398, 404, 405. Тут знаходзіўся добра ўмацаваны лагер. Упартая барацьба ішла з пераменным поспехам. Шляхцічам і наёмнікам Вяліка-га княства ўдалося стрымаць паўстанцаў на лініі Мазыр - Рэчыца - Чачэрск. Але для шырокіх наступальных дзеянняў сілы не было. Да Рэчыцы на падмацаванне Радзівілу прыйшлі новыя атрады. У першай палове 1649 г. войска Вялікага княства ўзяло пад кантроль поўдзень Беларусі, у тым ліку і тэрыторыю Рэчыцкага павета. 7 чэрвеня Ілля Галота загадаў свайму атраду выступіць да Загалля (Рэчыцкі па- вет.) на лагер войска Вялікага княства. Ка-закі на чаўнах спусціліся па Прыпяці да Краснага Сяла. Мясцовыя сяляне паказалі ім бяспечную дарогу да Загалля. Была жорсткая сеча. Казакі пацярпелі паражэнне. Справу вырашыла кавалерыя, якая на дапамогу шляхціцам прыйшла з Рэчыцы. Ноччу рэшткі казацкага загону балотнымі сцяжынамі адышлі да Прыпяці. Што да самога Іллі Галоты, то ён, цяжка паранены, не змог выбрацца ў бяспечнае месца. Раніцай быў знойдзены шляхціцамі і рассечаны на кавалкі. 1649 г. ліпеня 7. 3 адпіскі пуціўльскіх ваявод цару Аляксею Міхайлавічу аб бітве пад Рэчыцай войскаў Івана Галоты з польскімі войскамі Государю царю н велнкому князю Алексею Мнхайловнчу всеа Руснн холоп твон Мнкнфорко Плеіцеев челом бьет. Нынешнего, государь [7] 157 [1649] г. нюля в 28 день пнсал я, холоп твой, к тебе, государю царю н велнкому князю Алексею Мнхайловнчю всеа Руснн, к Москве в Посольской прнказ н Розряд с москов скнм торговым человеком с Перфнльем Зеркольннковым, что я, холоп твой, по твоему государеву указу послал в лнтовскую сторону путнвльца Кузму Тнтова с товарніцн 5 чел., а велел государь нм в лнтовской стороне проведать всякнх вестей про польского короля н про поляков, н про черкас, н про татар о всем подлннно протнв твоего государева указу. Н нюля, государь, в 7 день Кузма Тнтов с товарыіцн прнехалн в Путнвль, а в роспросе мне, холопу твоему, сказалн: былн де, государь, онн за Днепром в Кневе н поехалн онн в нные городы дале Кнева проведывать подлннных вестей; н, не доезжая де гор. Васнлькова, встретшшсь с ннмн черкаскне ста-ннчннкн человек з 20, посланы от гетмана Богдана Хмельннцкого по лнтовскнм городом с лнстамн; н те де, государь, станнчннкн черкасы сказывалн нм, что де татаровя стоят от ннх только в 15 верстах, н про-ехать де нм, Кузме Тнтову с товарывдн, от тех татар дале тово не мочно; а тех де, государь, станнчннков провожалн татарскне толмачн; а вестей де, государь, нм, Кузме Тнтову с товарыіцн, те черкасы сказалн, что король де польской Казнмер стонт ныне в гор. Жеславле, а обоз де его королевской стонт под гор. Львовом н на Глнняном поле; а гетман де, государь, польной у ляхов пан Фнрлей, а сннм де, государь, гетманом польным, паны Корецкой, да Сннявской, да князь Вншневецкой со многнмн польскнмн ратны мн людмн; а гетман де, государь, лнтовской Раднвнл стонт в собранье в лнтовскнх городех, а с ннм де, государь, гетманом Раднвнлом, в зборе лнтовскнх ратных людей тысечь с 30; да в том же де лнтовском повете в гор. Речнцы стоялн в зборе лнтовскне людн с паном Воловнчем, да с паном Патцем, да с паном Сапегою, а хотелн де, государь, оне нттн для войны на сю сторону Днепра на лнтовскне украннные городы, в которых городех черкасы жнвут; н доведовся, государь, про то гетман Хмельннцкой, посылал от себя черкас с полковннком з Голотою к гор. Речнце, н те де, государь, паны: пан Воловнчь, да пан Патц, да пан Сапега с ратнымн людмн тех черкас побнлн н полковннка де, государь, Голоту убнлн; н гетман де, государь, Богдан Хмельннцкой после того послал протнв тех панов черкас 2 полка, полк Кневской да полк Черннговской, а с ннмн татар крымскнх... А большн де, государь, тово онн нных вестей не слыхалн... Акты, относягцыеся к нсторпп Южной ы Западной Россыы, собранные п нзданные Археографыческой комыссыей. Т. III. Доп. СІ1б.:1862. С. 70 - 71. Вестка аб гібелі Іллі Галоты дайшла да Багдана Хмяльніцкага. Нягледзячы на тое, што асноўныя ягоныя сілы знаходзілі-ся на захадзе Украіны, Хмяльніцкі накіра ваў у Беларусь шэсць тысяч казакаў чарні гаўскага палка на чале з Гаркушам і Пада-байлам. Казацкія загоны сталі лагерам каля Лоева. Іхняя пазіцыя была ўдалай: Дняпро і Сож прыкрывалі лагер з трох бакоў, а з чацвёртага балота. Радзівіл накіраваў да Лоева разведку. Атрымаўшы неабходныя звесткі, пакінуў умацавальны гарнізон у Рэчыцы, выслаў да Прыпяці вартавыя атрады кавалерыі, сам жа з асноўнымі сіламі накіраваўся да Лоева. Багдан Хмяльніцкі паслаў у Беларусь яшчэ дзесяць тысяч казакаў кіеўскага палка і дзве тысячы казакаў чарнобыльскага пал-ка, тры з паловай тысячы палка оўручскага і дзве тысячы казакаў на чале з Рыгорам Галотам, братам Іллі Галоты. Агульнае кі раўніцтва гэтым войскам было даручана кі еўскаму палкоўніку Міхаілу Крычэўскаму. Казацкія загоны пераправіліся праз Прыпяць, разбілі вартавыя атрады Вяліка-га княства, рушылі да Рэчыцы. У горадзе ўзнікла паніка. Але да бітвы справа не дайшла, бо Крычэўскі даведаўся: асноўныя сілы Вялікага княства каля Лоева і смя-ротная небяспека пагражае Гаркушу і Пада-байлу. Крычэўскі павярнуў свае сілы на Лоеў. Казацкія атрады прайшлі праз Хол-меч. Жыхары мястэчка дапамаглі паўстан цам харчамі. 31 ліпеня 1649 г. атрады Міхаіла Кры-чэўскага атакавалі войска Радзівіла. Адбы-лася самая буйная падчас антыфеадальнай вайны бітва. Перамога была за войскам Вя-лікага княства. На полі бітвы засталіся звыш 8 тысяч загінуўшых казакаў, каля 3 тысяч патанулі ў Дняпры. Сам Міхаіл Крычэўскі быў цяжка паранены, трапіў у палон і праз некалькі дзён памёр. Радзівіл накіраваў каралю і сейму па-ведамленне аб перамозе. Лічыў, што дарога на Украіну перад ім свабодная. Але пазней, узважыўшы свае магчымасці, зноў прыйшоў у Рэчыцу, у свой умацаваны лагер. 8 жніўня 1649 г. Багдан Хмялыііцкі быў вымушаны падпісаць у Збораве пера мір'е з Рэччу Паспалітай. Выконваючы ўмо вы дагавора, Хмяльніцкі адклікаў казац-кія атрады з Беларусі. Войска Радзівіла, якое знаходзілася ў Рэчыцкім лагеры, пача ло карныя дзеянні супраць мірнага насель ніцтва. Вядома, перамір'е ў Збораве не магло быць доўгім. Так яно і здарылася. У Рэчыцкім павеце паўстанне супраць шляхты распачалі жыхары Горваля. Суп раць непакорлівых з Рэчыцы выстуніў ат-рад драгун. Сяляне далі ім бой. Але сілы былі няроўнымі. Бачачы тое, многія з паў станцаў падаліся ў лясы, пачалі дзейнічаць метадамі партызанскай вайны. Партызан пад той час называлі "лесунамі". Толькі летам 1651 г. шляхціцы здолелі задушыць паўстанне горвальцаў. Але невя-лікія групы "лесуноў" дзейнічалі ў Рэ-чыцкім павеце і пазней. Так, стражнік Вя лікага княства Літоўскага Мірскі паведам ляў Радзівілу, што 23 чэрвеня 1653 г. у ла гер вярнуўся конны атрад, што накіроўваў ся разбіць "лесуноў", каторыя дзейнічалі каля Рэчыцы. Атрад, пісаў Мірскі, "...шел за темн лесунамн до самого Сожа", аднак здагнаць іх не здолеў, бо яны, лесуны, "...нмея прнготовленные челны, легко пере-правнлнсь н крестьян с той стороны с собой увелн". Да восені 1651 г. народны рух на Бела русі быў задушаны. Але менш чым праз тры войскі ды казацкія атрады рабавалі гарады, гады адбыўся новы пад'ём антыфеадальнага мястэчкі і вёскі не менш, як шляхціцы. руху ў сувязі з пачаткам вайны паміж Ра- - 3 самага пачатку вайны тэрыторыя Рэ сійскай дзяржавай і Рэччу Паспалітай. Ён чыцкага павета стала арэнай ваенных дзеян быў лагічным працягам папярэдніх масавых няў. У маі 1654 г. наступленне ўздоўж Дня- антыфеадальных выступленняў народных пра распачалі казацкія палкі (20 тысяч мас. Па другое, быў ідэалагічна тонка пад- чалавек), на чале якіх быў I. Н. Залата- рыхтаваны Масквой, якая падавала сябе за- рэнка. У жніўні казакі занялі Рэчыцу, ступніцай інтарэсаў праваслаўнага насель- . праз некалькі дзён - Горваль. ніцтва Беларусі. Далейшы шлях загонаў Залатарэнкі ля Але спадзяванні жыхароў Вялікага кня жаў на Стрэшын, Жлобін, Рагачоў і Ча ства Літоўскага не спраўдзіліся. Царскія чэрск. 1653 г. паміж мая 30 і чэрвеня 8. Адпіска тарапецкага ваяводы С. М. Вельямінава ў Пасольскі прыказ аб роспытах тарапецкіх гандлёвых людзей М. і С. Бяляевых (Чыр'евых), Ф. Сталбыніна і А. Пазднякова, якія прыехалі з Віцебска і Вільні і чулі, што і ў Рэчыцы стаяць войскі, варожыя рускаму цару Государю царю н велнкому князю Алексею Мнхайловнчю всеа Руснн холоп твой Стенька Вельямм нов челом бьет. В нынешнем, государь, во 161 году майя в 28 день прнехалн нз Лнтовскне стороны торопчаня гю садцкне лутчне людн Мнхайло да Семен Чнрьевы. А в прнказной нзбе сказалн мне, холопу твосму: Былн де оне, Мнхайло, в Внтебске, а Семен в Внльне. Й слышалн де онн от шляхты н от меіцан, что турской царь перевесся через Дунай реку, а стонт де в Мултанской зем(ле]. й гетман де черкаского войска Богдан Хмельннтцкой хочет сам ехать к турскому царю бнть челом, чтоб он прншел к нему на помочь на польскнх м лмтовскнх людей. А где де таперь король, анн де про то не ведают. А то де онне слышалн, что королю Казнмеру санатырн все не верят, нтнть ему на черкас не велелн, а говорят де, что де он делает с Хмельннтцкнм все по совету. А к гетману де ксенже Яну Роднвнлу пнсал свояк ево, Хмель ннтцково сын Тнмофей, будет де ты хошь с намн жнть в совете, н ты де протнв нас не ходм. А ныне до гетман ксенжа Роднвнл в Внльне жнвет. Да онн ж де слышалн, что цысарской король прнслал на помочь на черкасы к королю Казнмеру 7000 немец. А польскне де людн стоят обозом под Белою Церковью, а осаднлн де нх черкасы. А лнтовскне людн стоят в Речнцс н в Бобруйске. А в украннных дс в лнтовскнх городех во всем береженья велнкое, берегутца прнходку твонх государевых ратных людей. Н порубежных городов для береженья всем людем велено быть в порубежных городех, н поветные людн все Іюішсаны в осаду. Да в нынешнем же, государь, во 161 году майя в 30 день прнехалн нз Лнтовскне стороны торопчаня посадцкне людн Федька Столбыннн да Архнпка Позняков. А сказалн передо мною, холопом твомм, что былн де оне в Лнтовской стороне в городе в Внтебске, а нз Внтебска де поехалн тому 2 неделн, н прм нмх де прмехалн в Внтебск могнлевцы торговые людн, а сказывалн нм, что у польскнх н у лнтовскнх людей перед вешннм Нмколнным днем с черкасы з гетманом з Богданом Хмельнмтцкнм бой был, м черкасы де лнтовскнх людей гораздо побнлн. Ф. Сношення Росснн с Польшей. 1653 г. Стб. № 1. Ч. II. Лл. 290-291. Русско-белорусскые связы. Мн.: 1963. С. 280 281. 1653 г. ліпеня 27. Роспыт у Бранскай прыказной ізбе работніка гандлёвага чалавека гасцінай сотні Андрэя Ісакава Ф. Аргамачнікава аб паездцы яго ў Магілёў па "будняй сііраве", дзе ён паведа-міў, што польскія войскі стаяць у Рэчыцы 161 году нюля в 27 день. Во Брянске в еьезжей нзбе перед стольннком н воеводою перед князем Грнгорьем Даннловнчем Долгоруково гостнные сотнн Андреев человек йсакова Федька Аргамачннков в роспросе сказал: Посылал де меня за рубеж в Лнтовскую сторону Андрей Мсаков в город Могнлев к Олександру Войне для будного дела. Й побыл у нево недель з 20 н большн. Н после де таво был я н в другом городе в Галовчнне. Н слышел ото многнх людей, что король был в Бресте, а послы де государевы, боярнн князь Борнс Александровнч Репннн с товарнвдн, пошлн в город Брест; н как де король послышал, что послы государевы ндут в город Брест, н он де пошол нз Бреста к морю в-ыной город, а как город славет, н я топ-ропамятавал; а послы де государевы стоят в Бресте, а встреча нм была большая, а корм де к ннм посы лают большой, н онн тех кормов не прнмают. А хто де теперь в городе Бресте начальных людей н прн став, тово не ведаю. А послом де государевым указано нттн за королем, хотя за моря, н велено нм короля доходнть. А обоз де ксенжн Роднвнла сын его стонт в Речнцы, а нных полков ннгде нет. Ф. Сношеныя Россын с Польшей. 1653. Стб. № 1. Ч. III. Л. 590. Русско-белорусскые связн. Мн.: 1963. С. 282 283. 1654 г. студзеня 22. Роспыт у Пасольскім прыказе вяземскага гандлёвага чалавека С. Калужкі, які ездзіў у Оршу, Магілёў і іншыя гарады і паведаміў разам з іншымі звесткамі, што польскія войскі прыйшлі з-пад Рэчыцы да Магілёва 162-го генваря в 22 день. В Посольск[ом] прнказе явнлся вязьмятнн торговой человек Стенька Колужка, а в роспросе сказал: По государеву де указу нмалн ево с собою в Лнтв[у] государевы велнкне Іюслы, боярнн князь Борнс Александровнч Репннн с товарыіцн. Н как де ево те государевы велнкне послы отпустнлн нз Оршн в Могнлев с товары н для проведыванья вестей, н он де в Могнлеве жнл 17 недель. Н как де он послы-шал, что прншол нз обозу н под Речнцы лнтовской гетман ксенжа Раднвнл в местечко Головчнн, от Могнлева 25 верс[т], езднл нз Могмлева в Головчнн к гетману для того, чтоб осмотреть гетманова вой-ска н розведать вестей. Н будучн де он в Головчнне у гетмана, был за неделю до Ннколнна днн. М гетман де у него смотрнл товаров - соболей н шуб собольнх н лнснц. Да прн нем де, Стеньке, прншол к нему гетману, нс под Речнц же полковннк Корх, а с ннм 12 хоронг, половнна жолнерей, а другая драгунов. А говорнлн гетману Роднвнлу, чтоб он позволнл нм стоять на леже в Могнлеве. М гетман де в том ему отказал, в Могнлев нм нттн не велел, а велел нттн на лежу в Могнлевской уезд в Чаусы н в Смоленской н в Дорогобужской н в Рословской уезды, н прнказывал нм, чтоб онн с московскнмн людьмн задору ннкакова не чнннлн. А как де он, Стенька, был у гетмана у Раднвнла, н гетман де ему говорнл: ведомо де нм учнннлось, что у царского велнчества ратные людн собраны многне, а хочет царское велнчество насту пнть на ннх войною, а нм де ныне н без того трудно н государство нх поопустошено, а царскому де велн честву за такне малые дела вечного докончанья розорвать н войною наступать на ннх не за что. А которые де людн тут былн з гетманом, н те де все говорят, что онн от царского велнчества ратных людей страшны. Да он же де, Стеныса, слышел в розговорех у Роднвнловых слуг, что крымскнй хан с польскнм королем помнрнлся. А на которых мерах помнрнлся, навек нлн для того чтоб короля нз осады выпустнть, м черкас тут замнрнл лн нлн нет, про то де онн не ведают. А как де крымскнй хан, помнрясь с королем, пошол назад в Крым, н, ндучн, де черкасом шкоду почнннлн болыпую. Н Іюбыв де гетман в Головчнне, поехал в Менск на трнбунал, а трнбунал был о Кревденнн господнм. А маршалок де трнбунальной бывшей воевода смоленской Глебовнч. А как де гетман поехал в Мннск, н с ннм де прнказывал гетман Роднвнл, чтоб он, Стенька, купнл на него, гетмана, товаров, а какнх товаров, н тому дал ему роспнсь. А нскупя 6 те товары, прнехать к нему, гетману, вскоре. Да он же, гетман, послал с ннм, Стенькою, лнст за своею рукою н за печатью, а велел ево отдать Петру Вяжевнчю. А как де гетман поехал в Мннск, н слугн де ево спрашнвалн которою дорогою нм ехать в Мннск. М гетман де нм велел ехать на Березнню, а на Борнсов прямою дорогою ех[ать] не велел, для того что в то время было там моровое поветрее, а в Внльне де моровое поветрее мнновалось, н которые людн от мору нз Внльны вышлн было в-ыные места, н те де все собралнсь опять в Внльну. Да он же сказал: как де он поехал от гетмана н был в Могнлеве ж н в Шклове н в Орше н в Копысн, н в тех де городех всякнх чннов людн говорят: как государевы ратные людн на Полыну н на Лнтву насту пят, н онн де под государеву руку готовы, а стоять протнв государевых людей ннгде не станут. Да он же де был н в Глебовнчеве маетностм в Дубровне, н в тех де вышепнсаных городех, в Орше н в Могнлеве н в Шклове н в Глебовнчеве маетностн, в Дубровне, ратных людей ннкого нет, только тутошные жнльцы. А ехал де он нз Оршн в Вязьму, не займуючн Смоленска н Дорогобужа. А как нз Могнлева поехал, тому ныне 2 неделн. Да он же, Стенька, слышал, что выбнрают депутатов нлн послов поветных нз Оршн н нз-ыных городов к королю, чтоб король учнннл сойм, а с сойму б послал к государю послов. Да он же де, едучн дорогою, слышел, что смоленская шляхта все высланы в Смоленеск в осаду н береженье де в Смоленске болыпое, город отпнрают в 3-м часу днн, а запнрают рано. А что де государь нзволнл черкас прннять под свою государеву высокую руку, н про то де в Лнтве ведомо ешо нет. А как де сведают, н у ннх де будет страхованье большое. Ф. Сношення Росснн с Польшей. 1654 г. Стб. № 1. Лл. 1 - 7. Русско-белорусскые связа. Мн.: 1963. С. 288 - 290.

 Януш Радзівіл. Гравюра XVII ст.

 Рэчыца. 3 малюнка 1649 г.

 Старонка з "Баркулабаўскай XVII ст.